مقدمه: موتور محرک پیشرفت در عصر دانش
در دنیای امروز که سرعت تحولات علمی و فناوری سرسام‌آور است، تحقیق‌وتوسعه (R&D) به‌مثابه موتور محرک پیشرفت، رفاه، امنیت و تاب‌آوری جوامع عمل می‌کند. سرمایه‌گذاری در این حوزه نه‌تنها رشد اقتصادی و نوآوری‌های فناورانه را تسریع می‌بخشد، بلکه کیفیت زندگی را بهبود می‌بخشد و جوامع را برای مقابله با چالش‌های جهانی مجهز می‌سازد. علاوه بر این، تقویت تفکر علمی، تصمیم‌گیری‌های مبتنی بر شواهد و تاب‌آوری اجتماعی را در پی دارد. اهمیت این بخش تا آنجاست که در کشوری مانند انگلستان، بخش علم، فناوری و تولیدات کامپیوتری و ماشینی سهمی معادل 164.1 میلیارد پوند (معادل 6.9 درصد) در ارزش افزوده ناخالص (GVA) این کشور داشته و نزدیک به 3 میلیون نفر را به کار گرفته است. این آمار نشان‌دهنده نقش محوری R&D در اقتصادهای پیشرفته است و لزوم توجه به آن را برای کشورهایی که در مسیر توسعه قرار دارند، دوچندان می‌کند.
وضعیت سرمایه‌گذاری در تحقیق‌وتوسعه: نگاهی به انگلستان
انگلستان، به‌عنوان یکی از اقتصادهای بزرگ جهان، سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی در حوزه تحقیق‌وتوسعه انجام می‌دهد. این کشور در سال 2022، مبلغ 7.7 میلیارد پوند در این بخش سرمایه‌گذاری کرده است. با این حال، مقایسه این رقم با سرمایه‌گذاری‌های سال‌های پیشین نشان‌دهنده روندی قابل تأمل است؛ برای مثال، در سال‌های 2020 و 2021 به ترتیب 61.8 میلیارد پوند و 66.3 میلیارد پوند سرمایه‌گذاری شده بود. این ارقام نشان می‌دهد که سرمایه‌گذاری در سال 2022 نسبت به دو سال قبل، کاهش چشمگیری داشته است که می‌تواند چالش‌هایی را برای آینده نوآوری در این کشور به همراه داشته باشد.
مقایسه سرانه بودجه تحقیق‌وتوسعه در کشورهای جهان (سال 2021)
باوجود سرمایه‌گذاری‌های انجام شده، انگلستان در مقایسه با بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، سرانه بودجه کمتری در تحقیق‌وتوسعه دارد. این موضوع نشان‌دهنده فرصت‌های ازدست‌رفته و نیاز به افزایش سرمایه‌گذاری برای رقابت‌پذیری در سطح جهانی است. در سال 2021، سوئیس با حدود 2698 دلار، بالاترین سرانه بودجه تحقیق‌وتوسعه را به خود اختصاص داده است. در ادامه، مقایسه سرانه بودجه تحقیق‌وتوسعه به دلار در سال 2021 آورده شده است:
- سوئیس: حدود 2698 دلار
- رژیم صهیونیستی: 2667 دلار
- آمریکا: 2474 دلار
- کره جنوبی: 2384 دلار
- سنگاپور: 2260 دلار
- آلمان: 1937 دلار
- ژاپن: 1530 دلار
- انگلستان: 1460 دلار
- فرانسه: 1194 دلار
- چین: 474 دلار
این مقایسه نشان می‌دهد که کشورهای پیشرو در نوآوری، سرمایه‌گذاری سرانه به‌مراتب بالاتری در R&D دارند که مستقیماً به توانمندی‌های فناورانه و اقتصادی آن‌ها مرتبط است.
سهم تأمین مالی تحقیق‌وتوسعه بر اساس بخش‌ها (سال 2021)
تأمین مالی تحقیق‌وتوسعه در کشورهای مختلف، سهم متفاوتی از بخش‌های گوناگون دارد. به طور معمول، بخش کسب‌وکارهای بزرگ (بخش خصوصی) بزرگ‌ترین تأمین‌کننده مالی و مجری فعالیت‌های تحقیق‌وتوسعه است که نشان‌دهنده نقش حیاتی صنعت در هدایت نوآوری است:
- رژیم صهیونیستی: بالاترین سهم از کسب‌وکارهای بزرگ با 92.5 درصد. سهم بخش دولتی 0.9 درصد و آموزش عالی 5.9 درصد.
- ژاپن: کسب‌وکارهای بزرگ 79.4 درصد. بخش دولتی 7.9 درصد، آموزش عالی 11.5 درصد و بخش خصوصی غیرانتفاعی 1.2 درصد.
- کره جنوبی: کسب‌وکارهای بزرگ 79.4 درصد. بخش دولتی 9.4 درصد، آموزش عالی 9.1 درصد و بخش خصوصی غیرانتفاعی 2.1 درصد.
- آمریکا: کسب‌وکارهای بزرگ 78.4 درصد. بخش دولتی 8.1 درصد، آموزش عالی 10.4 درصد و بخش خصوصی غیرانتفاعی با 3.1 درصد، بالاترین سهم را در میان بخش‌های خصوصی غیرانتفاعی دارد.
- انگلستان: سهم بودجه‌های R&D از کسب‌وکارهای بزرگ 70.6 درصد. بخش دولتی 5.1 درصد، آموزش عالی 23 درصد (که نسبتاً در مقایسه با سایر کشورها بالا است) و بخش خصوصی غیرانتفاعی 1.2 درصد.
- چین: کسب‌وکارهای بزرگ 77.6 درصد. بخش دولتی 14.6 درصد و آموزش عالی 7.8 درصد.
این داده‌ها نشان می‌دهد که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، بخش خصوصی نقش غالب را در تأمین مالی R&D ایفا می‌کند، درحالی‌که نقش دانشگاه‌ها و بخش دولتی نیز مکمل و حیاتی است.
چالش‌ها در تأمین مالی تحقیق‌وتوسعه: مورد انگلستان
انگلستان، باوجود نقاط قوت در تأمین مالی R&D، با چالش‌های متعددی مواجه است که پایداری و رقابت‌پذیری جهانی آن را تهدید می‌کند. این چالش‌ها می‌توانند برای سایر کشورها نیز درس‌آموز باشند:
- سرمایه‌گذاری‌های کوتاه‌مدت: بازار سرمایه انگلستان تمایل به اولویت‌دهی بازده کوتاه‌مدت دارد؛ به‌طوری‌که 58.8 درصد شرکت‌ها هنگام ارزیابی سرمایه‌گذاری‌ها از دوره بازگشت سرمایه سه سال یا کمتر استفاده می‌کنند. این رویکرد می‌تواند مانع سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بلندمدت و پرریسک R&D شود.
- شکاف تأمین مالی: در بخش علوم زیستی، عدم تطابق بین زمان‌بندی تحقیق‌وتوسعه (15 تا 20 سال) و افق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر (6 تا 8 سال) منجر به شکاف تأمین مالی سالانه 4 میلیارد پوندی در مرحله افزایش مقیاس می‌شود. این شکاف نشان‌دهنده نیاز به مدل‌های تأمین مالی جایگزین یا حمایت‌های دولتی برای پر کردن این خلاء است.
- چالش‌های مالی دانشگاه‌ها: نرخ بازیابی کامل هزینه‌های اقتصادی (FEC) برای تحقیقات در دانشگاه‌های انگلستان به طور مداوم کاهش یافته و در سال 2022-2023 به حدود 68.1 درصد رسیده است که کسری بودجه 5 میلیارد پوندی را در کل حوزه‌های علمی ایجاد کرده است. این امر می‌تواند کیفیت و حجم تحقیقات دانشگاهی را تحت تأثیر قرار دهد.
- کاهش همکاری‌های بین شرکتی و دانشگاهی: این همکاری‌ها در سال 2023 حدود 5 درصد کاهش یافته است. کاهش تعامل بین صنعت و دانشگاه می‌تواند نوآوری و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات را کند سازد.
- کاهش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در فعالیت‌های تحقیق‌وتوسعه: بین سال‌های 2022 تا 2023، پروژه‌های تحقیق‌وتوسعه 44 درصد کاهش یافته است. این کاهش نشان‌دهنده از دست دادن جذابیت برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی در حوزه R&D است.
نتیجه‌گیری و چشم‌انداز
در مجموع، انگلستان، باوجود سهم قابل‌توجه بخش خصوصی و دانشگاه‌ها در تأمین مالی R&D، با چالش‌هایی نظیر کمبود سرانه بودجه نسبت به کشورهای پیشرو و همچنین بی‌ثباتی سیاست‌ها و تفکر کوتاه‌مدت در سرمایه‌گذاری‌ها مواجه است. این چالش‌ها می‌توانند پایداری و رقابت‌پذیری جهانی این کشور را در عرصه علم‌وفناوری به خطر اندازند و نیازمند بازنگری و اتخاذ راهبردهای بلندمدت‌تر هستند.
برای کشورهایی نظیر ایران که در مسیر توسعه علمی و صنعتی قرار دارند، درس‌های مهمی از تجربه انگلستان و سایر کشورهای پیشرو قابل‌استخراج است. تقویت همکاری‌های صنعت و دانشگاه، ایجاد مکانیزم‌های تأمین مالی پایدار و بلندمدت، و حمایت از زیرساخت‌های پژوهشی، از جمله اقداماتی است که می‌تواند به رشد و بالندگی حوزه تحقیق‌وتوسعه کمک کند. پلتفرم‌هایی نظیر “پژوهشیار” نیز با ارائه راهکارهای جامع مدیریت امور پژوهشی، می‌توانند نقش بسزایی در سازماندهی، تسهیل و بهبود فرآیندهای R&D در مراکز علمی و صنعتی ایفا کنند و به‌این‌ترتیب، به تحقق اهداف کلان توسعه کشور یاری رسانند.