مقدمه
صنعت فولاد، به عنوان یکی از ارکان اصلی توسعه صنعتی و اقتصادی هر کشور، همواره در کانون توجه سیاست‌گذاران و پژوهشگران قرار داشته است. در ایران نیز، با توجه به ظرفیت‌های موجود و نیازهای رو به رشد، هدایت هدفمند فعالیت‌های علمی و فناورانه در این صنعت از اهمیت بالایی برخوردار است. شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) در راستای وظایف راهبردی خود، اولویت‌های پژوهش و فناوری کشور را برای بازه زمانی ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۷ تدوین کرده است که بخش قابل توجهی از آن به صنایع فولاد اختصاص دارد. این اولویت‌ها با هدف حل چالش‌های جاری و آمادگی برای کلان‌روندهای جهانی، نقشی کلیدی در راهبری توسعه علمی و فناورانه و دستیابی به توسعه پایدار در این بخش ایفا می‌کنند.
اولویت‌های پژوهشی صنعت فولاد ذیل کمیسیون تخصصی صنایع، معادن و فناوری اطلاعات و ارتباطات
اولویت‌های پژوهشی مرتبط با صنایع فولاد، به صورت جامع و با در نظر گرفتن ابعاد مختلف، تدوین شده‌اند:
۱. در حوزه مدیریت صنعت و فناوری:
این بخش بر افزایش کارایی و به‌روزرسانی فناوری‌های مورد استفاده در فرآیندهای تولید فولاد تمرکز دارد:
- توسعه فناوری‌های ارتقای بهره‌وری: پژوهش‌هایی که به افزایش بازدهی فرآیندهای تولید، کاهش زمان تولید و بهینه‌سازی مصرف مواد اولیه منجر شوند.
- بومی‌سازی مواد اولیه و واسطه‌ای: تحقیقات برای تولید داخلی مواد اولیه و قطعات واسطه‌ای که در حال حاضر وارداتی هستند، به منظور کاهش وابستگی و افزایش تاب‌آوری.
- کاربرد فناوری‌های کلیدی و پیشرفته: شامل پژوهش در زمینه پیاده‌سازی هوش مصنوعی (AI) برای بهینه‌سازی فرآیندها، اینترنت اشیا (IoT) برای پایش و کنترل هوشمند، و رباتیک برای افزایش دقت و ایمنی در خطوط تولید.
- توسعه فناوری‌های کاهش آلودگی و بازیافت ضایعات صنعتی: تحقیقات برای کاهش آلودگی‌های محیطی، صوتی و توسعه روش‌های نوین بازیافت ضایعات فولادی و صنعتی.
- ارتقای فناوری‌های مربوط به آب و انرژی در صنایع: پژوهش‌هایی با هدف کاهش مصرف آب و انرژی در فرآیندهای تولید فولاد و بهینه‌سازی سیستم‌های بازیابی انرژی.
- توسعه علوم و فناوری‌های هسته‌ای در صنعت: شامل کاربردهای صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای مانند ساخت سیستم‌های پرتودهی صنعتی برای بهبود خواص مواد یا کنترل کیفی.
۲. در حوزه زنجیره تأمین:
این بخش بر بهینه‌سازی و افزایش کارایی زنجیره تأمین صنعت فولاد تمرکز دارد:
- ارائه راهکارهای لازم برای جلوگیری از خام‌فروشی در محصولات میانی: پژوهش‌هایی برای شناسایی موانع و ارائه راهبردهای عملیاتی جهت تکمیل زنجیره ارزش و تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر.
- مطالعه، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای بومی‌سازی زنجیره تأمین: تحقیقات برای کاهش وابستگی به واردات در تمامی حلقه‌های زنجیره تأمین فولاد.
- شکل‌دهی به اکوسیستم نوآوری در بخش زنجیره تأمین صنعت: ایجاد بستری برای همکاری میان دانشگاه‌ها، شرکت‌های دانش‌بنیان و صنعت برای توسعه راهکارهای نوآورانه در مدیریت زنجیره تأمین.
- استفاده از فناوری‌های نوین در زنجیره تأمین: شامل پژوهش در زمینه کاربرد شبکه‌های اجتماعی، فناوری اطلاعات، بلاک چین، هوشمندسازی و اتوماسیون برای افزایش شفافیت و کارایی زنجیره تأمین.
۳. در حوزه کیفیت:
این بخش بر ارتقای استانداردهای کیفی محصولات فولادی تمرکز دارد:
- ارتقای استانداردها تا سطح بین‌المللی: پژوهش‌هایی برای همسوسازی استانداردهای تولید فولاد در ایران با معیارهای جهانی.
- استفاده از فناوری‌های نوین برای استانداردسازی، ممیزی و ردیابی ارزیابی کیفیت: پیاده‌سازی سیستم‌های هوشمند برای کنترل کیفیت در تمامی مراحل تولید.
- سرمایه‌گذاری مشترک با برندهای مطرح بین‌المللی در زمینه آموزش و انتقال فناوری‌های نوین: پژوهش‌هایی برای شناسایی فرصت‌های همکاری و انتقال دانش فنی.
۴. در حوزه دانش فنی و رقابت‌پذیری:
این بخش بر توسعه دانش بومی و افزایش توان رقابتی صنعت فولاد تأکید دارد:
- توسعه و تجاری‌سازی دانش فنی فرآیندهای پلیمری و غیرپلیمری: پژوهش‌هایی برای تبدیل دانش نظری به محصولات و فرآیندهای قابل تجاری‌سازی.
- آسیب‌شناسی عدم موفقیت در بازارهای صادراتی و پایین بودن رضایتمندی مصرف‌کننده داخلی: تحقیقات برای شناسایی دلایل و ارائه راهکارهای بهبود وضعیت صادرات و افزایش رضایت مشتریان.
۵. در حوزه افزایش واسطه‌ها و قیمت محصولات:
- مطالعات آسیب‌شناسی وجود واسطه‌ها در محصولات صنعتی و ارائه راهکارها و برنامه‌های عملیاتی برای مدیران: پژوهش‌هایی برای شفاف‌سازی و بهینه‌سازی کانال‌های توزیع و کاهش تأثیر واسطه‌ها بر قیمت نهایی.
۶. در حوزه سهم صنعت از تولید ناخالص داخلی:
- توسعه بازار داخلی و بهبود فرآیندهای توسعه صادرات: پژوهش‌هایی برای شناسایی فرصت‌های بازار و ارتقای توان صادراتی.
- برندسازی و ترویج محصولات داخلی: تحقیقات برای افزایش آگاهی و اعتماد به محصولات فولادی داخلی.
۷. در حوزه مدیریت معدن و صنایع معدنی (مرتبط با تأمین مواد اولیه فولاد):
- کاربرد فناوری‌های نوین در اکتشاف، استخراج و فرآوری مواد معدنی و عناصر استراتژیک و حیاتی: پژوهش‌هایی برای افزایش کارایی و کاهش هزینه‌ها در این مراحل.
- بومی‌سازی مواد و تجهیزات دستگاه‌های آنالیز مواد معدنی: کاهش وابستگی به واردات در تجهیزات آزمایشگاهی و کنترلی.
- توسعه فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیا و رباتیک در فعالیت‌های معدن‌کاری: پیاده‌سازی راهکارهای هوشمند در معادن.
- تکمیل زنجیره تأمین از اکتشاف تا فرآوری مواد معدنی: ایجاد ارزش افزوده بیشتر در داخل کشور.
- تولید مواد شیمیایی پرمصرف در فرآوری مواد معدنی: بومی‌سازی تولید مواد اولیه مورد نیاز در فرآوری.
- استحصال مواد معدنی از ذخایر کم عیار و باطله‌ها: پژوهش‌هایی برای بهره‌برداری بهینه از منابع موجود.
- افزایش کیفیت محصولات نهایی در صنایع معدنی: ارتقای استانداردهای کیفی در تولیدات معدنی.
- معرفی مناطق امیدبخش معدنی کلاس جهانی: از طریق تلفیق، تحلیل و تفسیر لایه‌های اطلاعاتی اکتشافی.
- بررسی دلایل ریشه‌ای خام‌فروشی هر یک از مواد معدنی کشور: ارائه راهکارهایی برای جلوگیری از خام‌فروشی.
- تولید محصولات معدنی با ارزش افزوده بالا: هدایت سرمایه‌گذاری‌ها به سمت تولیدات با ارزش افزوده بیشتر.
۸. در حوزه بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSE):
- تثبیت مباحث HSE به صورت ذاتی در فاز طراحی معادن: پژوهش‌هایی برای گنجاندن ملاحظات ایمنی و زیست‌محیطی از همان ابتدا در طراحی پروژه‌های معدنی.
- بهبود شاخص‌های ایمنی، بهداشت و محیط زیست: تحقیقات برای ارتقای استانداردهای HSE در صنعت فولاد و معادن.
کلان‌روندهای تأثیرگذار بر صنایع فولاد و معادن
اولویت‌های فوق در بستر کلان‌روندهای جهانی و ملی شکل گرفته‌اند که تأثیر عمیقی بر آینده صنعت فولاد خواهند داشت:
- تغییر اقلیم و گرمایش زمین: شامل پژوهش‌هایی برای کاهش اتکای اقتصاد کشور به منابع کربنی و سوخت‌های فسیلی در صنعت فولاد و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر.
- فناوری‌های هوشمند و همگرا: کاربردهای هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، رباتیک و سایر فناوری‌های همگرا در تمامی مراحل تولید و مدیریت صنایع و معادن.
- ظهور صنعت ۴.۰ و پیاده‌سازی اقتصاد هوشمند در صنایع: تحول دیجیتال و هوشمندسازی فرآیندهای تولید و زنجیره تأمین.
- حفظ منابع طبیعی و توسعه معادن در راستای توسعه پایدار: شامل تدوین ضوابط معدنی متناسب با توسعه پایدار و روش‌های پایش استانداردهای “معدن سبز”.
- بهینه‌سازی و کاهش مصرف آب و انرژی در فعالیت‌های صنعتی و معدنی: پژوهش‌هایی برای افزایش بهره‌وری منابع حیاتی.
جمع‌بندی
اولویت‌های پژوهشی تدوین شده توسط شورای عالی عتف برای صنعت فولاد در بازه زمانی ۱۴۰۳ تا ۱۴۰۷، نقشه راهی جامع و آینده‌نگر را ارائه می‌دهند. این اولویت‌ها با رویکردی جامع، از توسعه فناوری‌های نوین و بومی‌سازی گرفته تا بهبود فرآیندهای تولید، مدیریت زنجیره تأمین، ارتقای کیفیت و رعایت مسائل زیست‌محیطی در بخش صنعت و معدن، راهنمای فعالیت‌های پژوهشی خواهند بود. تحقق این اهداف، نه تنها به تقویت جایگاه صنعت فولاد ایران در منطقه و جهان کمک می‌کند، بلکه به توسعه پایدار و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان در کشور نیز یاری می‌رساند. سامانه پژوهشیار می‌تواند ابزاری کارآمد برای مدیریت، پایش و ارزیابی پیشرفت در راستای این اولویت‌ها باشد.