مقدمه
در دنیای امروز که سرعت تحولات علمی و فناورانه سرسام‌آور است، هیچ کشوری نمی‌تواند بدون یک نقشه راه روشن و اولویت‌بندی دقیق در حوزه پژوهش، به پیشرفت و توسعه پایدار دست یابد. ایران نیز باتوجه‌به محدودیت منابع و ضرورت همگام‌سازی تحقیقات با نیازهای ملی، نیازمند یک سازوکار منسجم برای اولویت‌بندی پژوهش‌های علمی و فناوری است. این مقاله به بررسی سازوکارهای کلی و روندهای تأثیرگذار بر این فرآیند در کشورمان می‌پردازد.
سازوکارهای کلی اولویت‌بندی پژوهش‌های علمی و فناوری در ایران
فرآیند اولویت‌بندی پژوهش در ایران، یک رویکرد نظام‌مند و چندوجهی است که توسط نهادهای بالادستی راهبری می‌شود:
۱. نقش‌محوری شورای‌عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف):
شورای‌عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) به‌عنوان نهاد اصلی مسئول راهبری توسعه علمی و فناورانه کشور، و همچنین سیاست‌گذاری، نظارت فرابخشی و هماهنگی بین‌بخشی در حوزه علم‌وفناوری شناخته می‌شود. این شورا به استناد ماده ۳ قانون اهداف، وظایف و تشکیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (مصوب ۱۸/۰۵/۱۳۸۳ مجلس شورای اسلامی) تشکیل شده است. تدوین سیاست‌ها و اولویت‌های پژوهش و فناوری کشور از سال ۱۳۸۸ بر عهده این شوراست.
۲. تاریخچه و لزوم بازنگری:
تا کنون چهار نسخه از سند سیاست‌ها و اولویت‌های پژوهش و فناوری کشور در سال‌های ۱۳۸۸، ۱۳۹۱، ۱۳۹۳ و ۱۳۹۶ منتشر شده است. باتوجه‌به پایان اعتبار آخرین نسخه (۱۳۹۶-۱۴۰۰)، ظهور رویکردهای جدید در حوزه سیاست‌گذاری علم‌وفناوری و شرایط جدید کشور، دبیرخانه شورای‌عالی عتف تدوین و به‌روزرسانی آن را برای بازه زمانی ۱۴۰۳-۱۴۰۷ در دستور کار خود قرار داده است.
این فرآیند به دلیل روند روزافزون تحولات علمی و فناورانه، محدودیت منابع (اعم از انسانی و غیرانسانی) و هزینه بالای پژوهش از اهمیت بسزایی برخوردار است. تعیین اولویت‌ها ضروری است تا کشور بتواند منابع و سرمایه خود را به طور هدفمند در حوزه‌های تحقیقاتی که بیشترین بازده را دارند، متمرکز کند و از این طریق به حل چالش‌های اساسی خود بپردازد.
۳. هدف از اولویت‌بندی:
هدف اصلی از برنامه‌های اولویت‌بندی، حذف شکاف بین نتایج تحقیقات مراکز علمی و پژوهشی و نیازهای واقعی جامعه و صنعت است. این امر نیازمند توجه به نیازهای تحقیقاتی جامعه است تا از ایجاد شکاف بین نیازهای جامعه و تحقیقات محققان جلوگیری شود و پژوهش‌ها مستقیماً به حل چالش‌های اساسی کشور بپردازند.
۴. سطوح اولویت‌گذاری:
فرآیند تعیین اولویت‌های پژوهشی علم‌وفناوری در سطوح مختلفی پیاده‌سازی می‌شود:
- سطح راهبردی: اولویت‌ها عمدتاً توسط دولت‌ها انجام می‌شود و بر تأمین مالی مؤسسات تمرکز دارد.
- سطح عملیاتی: اولویت‌گذاری در این سطح معمولاً توسط مؤسسات تحقیق‌وتوسعه صورت می‌گیرد.
۵. رویکردهای متداول برای تعیین اولویت‌ها:
کشورهای مختلف از رویکردهای متفاوتی برای تعیین اولویت‌های تحقیقاتی خود استفاده می‌کنند و اغلب آن‌ها از چند روش به‌صورت ترکیبی بهره می‌برند. رایج‌ترین رویکردها عبارت‌اند از:
- رویکرد از بالابه‌پایین (Top-down): تصمیم‌گیری اصلی توسط دولت یا دیگر بدنه‌های تصمیم‌گیرنده صورت می‌گیرد.
- رویکرد مشارکتی (Participatory): تصمیم‌گیری در خصوص اولویت‌های تحقیقاتی از طریق مشورت با ذی‌نفعان (مانند سیستم تحقیق و نوآوری) یا حتی از طریق مشارکت عمومی صورت می‌گیرد.
- رویکرد مشورتی (Consultative): شوراهای تحقیقاتی و سایر نهادهای مشورتی، توصیه‌هایی در خصوص تعیین جهت و اولویت‌های تحقیقاتی ارائه می‌دهند.
- رویکرد از پایین‌به‌بالا (Bottom-up): در این رویکرد، اولویت‌های تحقیقاتی توسط خود محققان تدوین می‌شود، هرچند که سیاست‌های کلی معمولاً در سطوح بالاتر بررسی می‌شوند.
مطالعات نشان می‌دهد ترکیب رویکردهای از بالابه‌پایین و از پایین‌به‌بالا می‌تواند به کاهش خطر سوگیری و همچنین درگیرکردن بازیگران و گرایش‌های متفاوت کمک کند.
۶. روش‌شناسی به‌کاررفته در تدوین اولویت‌های ۱۴۰۳-۱۴۰۷:
برای تدوین اولویت‌های پژوهش و فناوری ۱۴۰۳-۱۴۰۷، از روش‌های مختلفی استفاده شده است:
- بررسی اسناد بالادستی: مانند نقشه جامع علمی کشور، قوانین برنامه پنج‌ساله توسعه، و سیاست‌های کلی نظام در حوزه علم‌وفناوری.
- نظرسنجی از دستگاه‌های اجرایی و نهادهای مختلف: شامل سازمان برنامه‌وبودجه، دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام، وزارتخانه‌ها و غیره.
- نظرسنجی از خبرگان: شامل متخصصان حاضر در کمیسیون‌های تخصصی شورای‌عالی عتف.
۷. فرآیند تدوین اولویت‌ها:
این فرآیند طی مراحل زیر صورت پذیرفته است:
- واکاوی و تحلیل اولویت‌های گذشته: مطالعات میدانی و تحقیقاتی در سطح دستگاه‌های اجرایی، دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها جمع‌آوری و با استفاده از متن‌کاوی، بیش از ۱۰۰۰ ریز چالش شناسایی شده است که پس از اعتبارسنجی به ۱۰۷۳ ریز چالش نهایی رسیده‌اند.
- گروه‌بندی چالش‌ها: ریز چالش‌ها بر حسب موضوع به چالش‌ها و سپس به ابرچالش‌ها گروه‌بندی شده‌اند.
- احصاء کلان‌روندها: فهرستی از کلان‌روندهای جهانی و روندهای مختص هر یک از حوزه‌های هفت‌گانه علم‌وفناوری احصاء و بر حسب حوزه مأموریتی کمیسیون‌های تخصصی شورا دسته‌بندی شده‌اند.
- اخذ نظرات خبرگان: ابرچالش‌ها، چالش‌ها و کلان‌روندهای شناسایی شده به کمیسیون‌های تخصصی عتف ارجاع داده شد تا اعضای آن‌ها محورهای پژوهشی پیشنهادی خود را ارائه دهند.
- نهایی‌سازی اولویت‌ها: فهرست نهایی ابرچالش‌ها، چالش‌ها، کلان‌روندها و محورهای پژوهشی ذیل آن‌ها در کمیته راهبری بررسی و نهایی شد.
۸. نتایج فرآیند تدوین اولویت‌ها برای ۱۴۰۳-۱۴۰۷:
این فرآیند به شناسایی موارد زیر منجر شده است:
- ۳۳ ابر چالش، ۱۶۷ چالش و ۴۷۸ محور پژوهش علم‌وفناوری در ۱۰ کمیسیون تخصصی (ناظر بر حل چالش‌های جاری کشور).
- ۵۲ کلان‌روند و ۱۴۱ محور پژوهشی (ناظر بر کلان‌روندهای علم‌وفناوری).
روندهای تأثیرگذار بر اولویت‌بندی پژوهش‌های علمی و فناوری (کلان‌روندها)
مفهوم کلان‌روندها (Mega-trends):
کلان‌روندها به تغییرات مقیاس بزرگی (مانند سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی یا فناورانه) اشاره دارند که به‌آرامی شکل می‌گیرند، اما تأثیری پایدار و عمیق بر بسیاری از فعالیت‌ها و ادراکات انسانی می‌گذارند. این روندها نیروهای قدرتمندی هستند که آینده جهان را شکل می‌دهند و به کشور کمک می‌کنند تا برای تحولات کلیدی در حوزه علم‌وفناوری در سطح جهانی و ملی، آمادگی کسب کرده و از فرصت‌های جدید بهره‌برداری کند.
نمونه‌هایی از کلان‌روندهای تأثیرگذار شناسایی شده در گزارش:
- تغییر اقلیم و گرمایش زمین: شامل کاهش اتکای اقتصاد کشور به منابع کربنی و سوخت‌های فسیلی، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر.
- فناوری‌های هوشمند و همگرا: شامل هوش مصنوعی (یادگیری عمیق، پردازش تصویر)، علم داده (داده‌های بزرگ)، اینترنت اشیا، محاسبات کوانتومی، فناوری بلاکچین، و توسعه فناوری اطلاعات در چارچوب فناوری‌های همگرا (NBICS).
- ظهور صنعت ۴.۰ و ۵.۰: شامل هوشمندسازی شبکه‌های تولید، انتقال و توزیع انرژی، و همچنین شناسایی و به‌کارگیری ظرفیت‌های صنعت ۴.۰ و ۵.۰ در بخش انرژی و سایر صنایع.
- اقتصاد دیجیتال و اقتصاد گیگ: شامل نقش اقتصاد دیجیتال در حکمرانی خوب و شراکتی، و توسعه فناوری‌ها و کاربردهای مرتبط.
- پیشرفت در استفاده و طراحی مواد سخت، نرم و ترکیبی: شامل مواد نوین، فیزیک مواد دوبعدی، ابررسانایی، مواد نانو و طراحی و ساخت سیستم‌های هوشمند میکرو و نانوساختاری.
- مطالعات سلولی و مولکولی: شامل ژنتیک، علوم سلولی کاربردی، مهندسی بافت، میکروبیولوژی، بیوشیمی، بیوفیزیک و علوم سلولی و مولکولی با تأکید بر درمان و پزشکی شخصی، و ساخت اندام هوشمند.
- حفظ تنوع زیستی: شامل شناخت و حفاظت از گونه‌های بومی و غیربومی، شناسایی مخاطرات ناشی از کاهش تنوع زیستی.
- تحولات در نظام قدرت جهانی: شامل بررسی نقش علوم‌انسانی در تحول نظام قدرت جهانی و ایفای نقش در فرآیند جهانی‌سازی.
- رشد حوزه‌های بین‌رشته‌ای: مانند علوم‌شناختی و مهندسی اجتماعی در حوزه علوم‌انسانی.
تأثیر رویدادهای غیرقابل‌پیش‌بینی:
رویدادهایی مانند بحران کووید-۱۹ می‌توانند روندهای قبلی علم، فناوری و نوآوری را تسریع کنند، دسترسی آزادتر به داده‌ها را افزایش دهند، استفاده از ابزارهای دیجیتال را فراهم آورند و همکاری‌های بین‌المللی را بهبود بخشند. این تحولات می‌توانند منجر به افزایش سرعت انتقال به سیستم علم و نوآوری بازتر در بلندمدت شوند.
جمع‌بندی
اولویت‌بندی پژوهش‌های علمی و فناوری در ایران یک فرآیند پیچیده و چندوجهی است که توسط شورای‌عالی عتف راهبری می‌شود. این فرآیند بر اساس اسناد بالادستی، نظرات دستگاه‌های اجرایی و تخصص خبرگان شکل می‌گیرد. هدف آن رفع چالش‌های اساسی کشور و همگام‌شدن با کلان‌روندهای جهانی در حوزه‌های مختلف است. استفاده از رویکردهای ترکیبی و مشورت با ذی‌نفعان متعدد از جمله سازوکارهای کلیدی برای تضمین اثربخشی این اولویت‌هاست. این اولویت‌ها باید به طور مستمر مورد بازنگری و به‌روزرسانی قرار گیرند تا با تحولات جدید علمی و فناورانه و نیازهای متغیر کشور سازگار باشند و مسیر توسعه پایدار ایران را هموار سازند.